Εικόνα 1: P.T. Barnum (1810-1891)
Ο δρ Wilk εκτιμά πως το παγκόσμιο χωνευτήρι ή η παγκόσμια τάξη των πολιτισμικών πραγμάτων δεν απαρτίζεται από ένα σύνολο κοινών αγαθών ή γνώσεων, αλλά από κοινές φόρμες και δομές που διαμεσολαβούν μεταξύ των πολιτισμών (όπως οι διαγωνισμοί ομορφιάς στην περίπτωσή μας).
ΤΟ ΤΟΠΙΚΟ ΣΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΣΤΟ ΜΠΕΛΙΣΕ
Λίγα λόγια για το Μπελίσε:
§ Belize (πρώην Βρετανική Ονδούρα): Κράτος της Κ. Αμερικής, με πρωτεύουσα το Μπελμοπάν.
§ Ανεξαρτητοποιήθηκε από τη Μ. Βρετανία το 1981.
§ Πληθυσμός: 200.000
§ Ομιλούμενες γλώσσες: Περισσότερες από 6
§ Στενή συνεργασία με ξένες οικονομίες, πολλά είδη εισάγονται.
§ Οι κάτοικοι είναι διασκορπισμένοι στις Η.Π.Α. και Καραϊβική και πηγαινοέρχονται μεταξύ χωρών μετανάστευσης και Μπ.
§ Οι κάτοικοι παρακολουθούν πολλή Αμερικανική και Μεξικάνικη τηλεόραση και έρχονται σε επαφή με τουρίστες, επαναπατρισθέντες, φοιτητές, παρθένα τροπικά δάση, αρχαία ερείπια, παραδοσιακούς-μάγους γιατρούς, και γενικά ένα μείγμα τοπικών και διεθνών στοιχείων.
Μάλιστα, πριν την εισροή όλων των ξένων στοιχείων, δεν θα μπορούσε να ειπωθεί ότι υπήρχε συγκροτημένη εθνική κουλτούρα ούτε και εθνολογικές κουλτούρες, οι οποίες τώρα είναι ισχυρότερες και πιο διακριτές από ποτέ. Οι Κρεολοί
[3] θεωρούνταν ότι δεν είχαν δικό τους πολιτισμό, αλλά ότι ήταν στην «πραγματικότητα» Βρετανοί ή άνθρωποι της Καραϊβικής. Λ.χ., δεν υπήρχε κουζίνα του Μπελίσε ή τοπικό φαγητό, ούτε καν Κρεολική κουζίνα.
Εικόνες 2 και 3: Belikin, η "αυθεντική" μπύρα του Μπελίσε, από Αμερικανό επιχειρηματία, σε Καναδικό ζυθοποιείο, από Ολλανδική βύνη, σε Αγγλικά μπουκάλια... (Σαν τσολιαδάκια Made in Japan δηλαδή).
Οι ισπανόφωνοι επαρχιώτες (Mestizos) θεωρούνταν Μεξικανοί ή Γουατεμαλέζοι. Οι μόνοι που θεωρούνταν πως είχαν μία δική τους κουλτούρα ήταν περιθωριοποιημένες μειονότητες μεταναστών (λ.χ. Μάγια, Ινδοί Ινδουιστές, Λιβανέζοι, Κινέζοι, Garifuna, και Mennonites).
Οι μόνοι που πίστευαν ή τόνιζαν την ανάγκη συγκρότησης κάποιας εθνικής κουλτούρας, που θα λειτουργούσε ενωτικά και θα συγκέντρωνε τα ‘καλύτερα’ στοιχεία του πολιτισμού της Καραϊβικής και της Λατινικής Αμερικής, ήταν οι πολιτικοί, ειδικά τα μέλη του Ενωμένου Λαϊκού Κόμματος (People’s United Party). Η κουλτούρα αυτή θεωρούνταν ανύπαρκτη εκτός πρωτευούσης.
Σήμερα βέβαια, η κατάσταση έχει αλλάξει:
§ ‘Γνήσια τοπικά’ πιάτα εμφανίζονται είτε στα εστιατόρια των μεταναστών στη Νέα Υόρκη και το Λος Άντζελες, είτε στα τοπικά τουριστικά ξενοδοχεία, είτε τέλος στα τοπικά εστιατόρια που δεν ήταν κινέζικα
[4]§ Μία περιοδεύουσα ομάδα χορεύει εθνικούς χορούς
§ Ένας σύλλογος προσπαθεί να αναδείξει την ιστορία του Μπ. μέσω της δημιουργίας εθνικών μνημείων και επιλογής εθνικών ηρώων
§ Πίνακες αποδίδουν τη ζωή των κατοίκων στα χωριά του Μπ.
§ Κι ακόμη, έχει κάνει την εμφάνισή της η ποίηση του Μπ.
Μάλιστα, στην διαμόρφωση και διατήρηση αυτής της εθνικής κουλτούρας συμμετέχουν οι κάτοικοι όλων των τάξεων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συμφωνούν στο περιεχόμενο ή στην νοηματοδότηση αυτής της κουλτούρας, η οποία ωστόσο έχει αποτελέσει ένα πεδίο νόμιμης αντιπαράθεσης και αντικειμενοποίησης διαφωνιών σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Στη διαμόρφωση αυτής της κουλτούρας συμμετέχει και η διασπορά με έναν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο.
Για την ερμηνεία αυτού του φαινομένου η χρήση διπολικών σχημάτων όπως το τοπικό και το παγκόσμιο δεν είναι αποδοτική διατείνεται ο Wilk, καθώς δεν υπήρχε ποτέ η ψευδαίσθηση εκ μέρους των ντόπιων περί της ύπαρξης αυθεντικών και αυτόνομων αξιών.
Η ΤΟΠΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΞΕΝΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Σε αυτό το σημείο ο Wilk αναφέρεται στον δυϊσμό του αγγλόφωνου Καραϊβικού πολιτισμού ο οποίος απαρτίζεται από δύο συστήματα:
1. Ένα σύστημα αξιών, μίας ‘σεβάσμιας’ Ευρωπαϊκής ‘υψηλής κουλτούρας’ που αφορά στις οικογενειακές σχέσεις και στη συμμετοχή στη θρησκευτική ζωή και την κοινωνική ανέλιξη μέσω της μόρφωσης και της προσφοράς στην κοινωνία.
2. Και ένα σύμπλεγμα υπόληψης, που έρχεται σε αντίθεση με τα κοινωνικά ‘πρέπει’ και την καθεστηκυία τάξη, και το οποίο αναπτύσσεται γύρω από την κουλτούρα του δρόμου, τις λεκτικές μαγκιές και τσαμπουκάδες
[5], και τη λαϊκή μουσική και χορό.
§ Κάποιοι επιχείρησαν να ερμηνεύσουν αυτό το δυϊσμό βασιζόμενοι στο παρελθόν της δουλείας από τη μια, που επέβαλλε τις αξίες των αφεντικών στους δούλους και την αντίδραση των δευτέρων από την άλλη.
§ Κάποιοι άλλοι, βασίστηκαν σε μία ανάλυση μέσω των διαφορών του φύλου, λέγοντας ότι οι γυναίκες αποτέλεσαν τη βάση του πρώτου σκέλους (δηλαδή του συστήματος αξιών) και οι άντρες από την άλλη του δευτέρου (δηλαδή της υπόληψης).
§ Άλλοι πάλι τον ερμήνευσαν βασισμένοι σε διαφορές των φυλών και της κοινωνικής τάξης, κ.ο.κ.
Ο Wilk επιμένει ότι όλες αυτές οι ερμηνείες είναι ανεπαρκείς και ότι ούτως ή άλλως και τα δύο συστήματα άντλησαν σύμβολα και στοιχεία από ξένες πηγές. Και αντιθέτως με τη μελέτη του Bourdieu στη Γαλλία, στο Μπ. οι ρυθμοί εισαγωγής αυτών των ξένων συμβόλων και αξιών (όπως χρώματα συμμοριών του δρόμου από το LA
[6]) και αγαθών (όπως όπλα Uzi) και οι χαλαροί δεσμοί τους με την τοπική κουλτούρα δεν είναι βεβαίως στοιχεία που μπορούν να τη διαμορφώσουν· είναι μάλλον το κοινό σύστημα έκφρασης και μετάδοσης των τοπικών διαφορών, της ηθικής και του πολιτικού ανταγωνισμού που είναι σταθερό και εκφράζεται μέσω αυτών των ολοένα μεταβαλλόμενων και ακολουθούντων ένα ιλιγγιώδη ρυθμό εισαγωγών. Ο βασικός προβληματισμός όσον αφορά σε αυτή την αθρόα εισροή ξένων αξιών είναι εάν προκαλείται στους ντόπιους σύγχυση σχετικά με το τι διακυβεύεται καθώς και τη νοηματοδότηση αυτών των αξιών. Ο Wilk εκτιμά ότι οι κάτοικοι του Μπ. έχουν συνείδηση αυτής της κατάστασης και σπανίως συγχέουν αυτά μεταξύ τους.
ΠΑΓΚΟΣΜΙΕΣ ΔΟΜΕΣ ΚΟΙΝΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ
Αντίθετα με ορισμένους αναλυτές, όπως ο Jonathan Friedman, ο Wilk εκτιμά ότι η φύση της πολιτισμικής επικυριαρχίας μπορεί να μεταβάλλεται, αλλά δεν αφανίζεται, και η συνέπεια αυτού δεν είναι η απο-ομογενοποίηση ή ο παγκόσμιος κατακερματισμός. Αντιθέτως, το νέο παγκόσμιο πολιτισμικό σύστημα προάγει τη διαφορετικότητα αλλά μία συγκεκριμένη διαφορετικότητα, αυτή του τρόπου έκφρασης των διαφορετικοτήτων. Με άλλα λόγια οι διαφορετικές κουλτούρες παραμένουν τέτοιες αλλά με ομοιόμορφους τρόπους.
Παραθέτει δε ένα παράδειγμα από μία εκπομπή του ESPN
[7]: Το «Αμερικανικό πρωτάθλημα στο Σκοινάκι από την Τετάρτη Τάξη Δημοτικού έως το Λύκειο». Μέσω αυτού του διαγωνισμού, προτυποποιείτο ένα παιχνίδι. Βεβαίως, στο πρωτάθλημα προβλέπονταν και μέρη ελεύθερου στιλ, με διαφορετική αξιολόγηση. Όλες αυτές οι ομάδες κατατάσσονταν με βάση την ηλικία, το επίπεδο, ακόμη και (ανεπισήμως) τη φυλή, μια και οι ομάδες ήταν ομοιογενώς λευκές ή μαύρες, ή και τον τόπο κατοικίας (πλούσια προάστια λευκών ή κεντρικές φτωχοσυνοικίες
[8]) ή και το φύλο. Έτσι, ορισμένες διαφορές (όπως της τάξης του σχολείου) έρχονται σε πρώτο πλάνο, ενώ άλλες (όπως της κοινωνικής τάξης) περνάνε στο παρασκήνιο, χωρίς ωστόσο να απαλείφονται υπό καμία έννοια. Όπως το θέτει ο Bourdieu, πρόκειται για ένα σύστημα που ‘ταξινομεί και ταξινομεί και τους ίδιους τους ταξινομητές’. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο Μπ. με τα θεάματα – παρελάσεις – επιδείξεις – διαγωνισμούς ομορφιάς.
ΟΙ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΙ ΟΜΟΡΦΙΑΣ ΣΤΟ ΜΠΕΛΙΣΕ
Κατά το 1930 και ’40 η δημοφιλής διασκέδαση των μεσαίων και εργαζομένων τάξεων στο Μπελίσε ήταν τα βαριετέ. Από την άλλη η ελίτ προωθούσε τα κλασικά κονσέρτα, τα ρεσιτάλ ποίησης και Σεξπιρικά δράματα. Τα βαριετέ σε ένα κράμα με το καρναβάλι (που στο Μπελίσε εορτάζεται υπό κάποια μορφή το Σεπτέμβριο) έδωσαν τις παρελάσεις ομορφιάς, μαζί με διαγωνισμούς ποίησης, έκθεσης ιδεών και μαγειρικής.
Εικόνα 4: Η παρέλαση για τη Βασίλισσα του Κόλπου
Οι διαγωνισμοί έχουν στοιχεία υψηλής κουλτούρας και κουλτούρας του δρόμου. Αν και είναι οι όμορφες που διαγωνίζονται, ωστόσο ενσωματώνονται στους διαγωνισμούς και διάφορες αξίες. Οι παρελάσεις συνδέονται με τα τοπικά πολιτικά πράγματα. Δηλαδή:
Η πάλαι ποτέ Βρετανική αυτοκρατορία, της οποίας αποικία ήταν το Μπελίσε, κατέρρευσε ως γνωστόν γύρω στα 1940. Τότε εμφανίστηκαν εθνικιστικά, λαϊκά, συνδικαλιστικά και αντι-Βρετανικά κινήματα. Από την άλλη, μέλη της μεσαίας τάξης δημιούργησαν το Πιστό και Πατριωτικό Μέτωπο των Κατοίκων του Κόλπου (Loyal and Patriotic Order of the Baymen - LPOB), που ήταν περήφανοι για την υποτέλειά τους στους Βρετανούς και οργανωμένο σε «στοές» ή τοπικές οργανώσεις. Αυτοί οργάνωσαν διάφορους διαγωνισμούς ενίσχυσης της αίσθησης δεσμού με τους Βρετανούς, και εν τέλει το διαγωνισμό της «Βασίλισσας του Κόλπου» μιας καρικατούρας της βασίλισσας Ελισάβετ.
Εικόνα 5: Ομορφιά και... χάρη (βλ. το σκηνικό σε δεύτερο πλάνο: "The future belongs to education"). Από διαγωνισμό για τη "Βασίλισσα του Μπ." στην Καλιφόρνια.
Με λίγα λόγια, το LPOB αντιμετώπισε το πολιτικό ζήτημα της ανεξαρτησίας και αυτοδιοίκησης στην πολιτισμική αρένα του σεβασμού, του «γούστου» και της μόρφωσης, αξίες που υποτίθεται ότι αξιολογούνταν στους διαγωνισμούς ομορφιάς. Μέσω αυτών, οι μάζες τονώνονταν και ανατάσσονταν μέσω ενός «αποδεκτού ηθικά και κοινωνικά» θεάματος.
Οι υποδιαιρέσεις και η αναπαραγωγή των παρελάσεων
§ 1946: Διαγωνιζόμενοι μόνο από την πόλη του Μπελίσε.
§ 1949: Ορισμένοι και από τοπικές οργανώσεις του LPOB σε συνοικίες της πόλης. Επίσης, πρωτεύουσες περιφερειών και μεγάλα χωριά εξέλεγαν τις δικές τους βασίλισσες.
§ 1950: Διαμόρφωση ιεραρχικής δομής και δημιουργία ενός κεντρικού εθνικού διαγωνισμού. Οι εθνοτικές, ταξικές και πολιτικές διαφορές υποβόσκουν. Οι δύο κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις συγκρούονται, και υποστηρικτές των βρετανών φυλακίζονται. Τότε, αυτοί οργανώνουν το διαγωνισμό «Μις Βρετανικές Ονδούρες». Οι αντίπαλοι αναδεικνύουν υποψήφιες που δεν έχουν συνδέσεις με το βρετανικό στοιχείο, στο διαγωνισμό της «Βασίλισσας του Κόλπου». Έτσι, οι διαγωνισμοί εμπεριέχουν αυτή την αντιπαλότητα μεταξύ Εθνικού Δημοκρατικού Κόμματος (τους δεξιούς φιλοβρετανούς) και αριστερού Ενωμένου Λαϊκού Κόμματος (People’s United Party – PUP).
§ 1964: Η εκλεγόμενη του PUP γίνεται «Μις Ανεξαρτησία», ενώ το ίδιο κόμμα άρχισε να ελέγχει και το διαγωνισμό της «Βασίλισσας του Κόλπου», που τον έριξε σε μαρασμό.
§ Τέλη δεκαετίας 1960: Με την άνοδο της άφρο «Μαύρης Δύναμης» στις Η.Π.Α.
[9] ξεφυτρώνει και στο Μπ. ο διαγωνισμός για τη «Μις Άφρο – Ονδούρες». Οι δε Garifuna
[10] από το 1946 ήδη αναδεικνύουν τη Βασίλισσα της Προσφυγιάς
[11], ενώ οι Ισπανικής καταγωγής κάτοικοι τη Μις Παναμερικάνα, κ.ο.κ.
§ 1985 και ένθεν: Περαιτέρω διαχωρισμός βάσει ηλικίας (Miss Teen, Miss Young, Ms Maturity, κ.τ.τ.).
Παρά την ποικιλότητά τους, στην πραγματικότητα οι διαγωνισμοί λειτουργούν ομοιογενοποιητικά, καθώς θέτουν τις πολλές διαφορές μεταξύ των πολιτών του Μπ. υπό ένα κοινό θέμα.
Η σχέση με τα διεθνή πράγματα
Εικόνα 6: Μια... πιο λευκή διαγωνιζόμενη, κατά τα δυτικά πρότυπα.
Μετά τον 2ο Π.Π.: Τοπικοί διαγωνισμοί μόνο, λόγω έλλειψης κονδυλίων
Μετά τη δεκαετία του ’50: Διαγωνισμοί στις Η.Π.Α. από εκεί μετανάστες
Δεκαετία του ’70: Συμμετοχή σε διεθνείς διαγωνισμούς
Χρηματοδότηση και από τα δύο κόμματα, και ιδ. εταιρείες, περισσότερος επαγγελματισμός
Σύγκρουση των προτύπων του ωραίου κατά τη διεθνή έννοια και κατά την τοπική αντίληψη. Επικράτηση των δυτικών.
Εικόνα 7: Τα λόγια είναι περιττά!
Η τοπική παρέλαση της διαφοράς
Οργανωτές και χορηγοί αντιμετωπίζουν τους διαγωνισμούς ως γεγονότα που ενώνουν το έθνος μέσω των διαφορών, ακολουθώντας και την επίσημη κυβερνητική γραμμή ότι «κάθε εθνοτική ομάδα συμβάλλει με τον τρόπο της σε ένα μοναδικό κράμα».
Η διαφορά εν τη ενώσει: Αρχικά οι διαγωνιζόμενες ντύνονται με τα τοπικά ενδύματα, χορεύουν τους «έθνικ» χορούς και τραγουδούν τα «έθνικ» τραγούδια, αλλά από τους ημιτελικούς και μετά (σε εθνικό επίπεδο πια) όλα αυτά μένουν πίσω, και λαμβάνει χώρα μία ομογενοποίηση της συμπεριφοράς και εμφάνισης, για χάρη της εθνικής ενότητας.
Οι διαφορές βρίσκουν μία «ασφαλή» διέξοδο και, με τις ευλογίες της κυβέρνησης, δεν αναδύονται περαιτέρω προβληματικά ζητήματα, όπως διεκδικήσεις γης και ανθρώπινα δικαιώματα. Σημειωτέον ότι οι «έθνικ» καλλιτεχνικές εκφράσεις δεν έχουν να κάνουν με την καθημερινή καλλιτεχνική πραγματικότητα της χώρας.
[10+1] ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Οι παρελάσεις ομορφιάς παρέχουν μία μορφή οργανωμένης έκφρασης και κωδικοποίησης πολλών αλλά όχι όλων των διαφορών μεταξύ (όχι όλων) των κατοίκων του Μπελίσε.
Πρόκειται για θεσμούς ρυθμιστικούς που συνδέουν προοδευτικά το τοπικό με το παγκόσμιο.
Υπάρχει μία επίφαση αντικειμενικού.
Υπάρχει μία επίφαση ηθικώς αποδεκτού.
Υπάρχει ωστόσο η αίσθηση στο κοινό του «μαγειρέματος στα παρασκήνια».
Όσο πιο υψηλός ο διαγωνισμός (δηλαδή πιο κεντρικός ή διεθνούς επιπέδου) τόσο τα πρότυπα ευθυγραμμίζονται με τα κεντρικά ή διεθνή πρότυπα (λ.χ. της Ν. Υόρκης παρά του Μπελίσε).
Αυτό επηρεάζει με τη σειρά του τα πρότυπα της περιφέρειας, οι κάτοικοι της οποίας πλέον αρχίζουν να θεωρούν ως ωραίο λ.χ. το λευκό δέρμα και ίσια μαλλιά.
Οι διαγωνισμοί δεν ενοποιούν, αλλά... (βλ. συμπέρασμα #1).
Κατά την κωδικοποίηση (βλ. συμπέρασμα #1) ορισμένες διαφορές και αντικρούσεις αναδύονται ενώ άλλες υποβιβάζονται ή αποκρύπτονται. Δηλαδή, η ίδια η διαδικασία λειτουργεί ως φίλτρο, και αυτό βασίζεται επίσης στο συμπέρασμα #3.
Οι διαγωνισμοί δεν παρεμποδίζουν συγκεκριμένες ομάδες από τη συμμετοχή, ακόμη και τη νίκη. Όμως, περιορίζουν τη δράση τους, ακριβώς διότι... (βλ. συμπέρασμα #1).
Τελικά, οι διαγωνισμοί αυτοί δημιουργούν νέους τύπους τοπικής οργάνωσης και ταυτότητας, νέες δομές και ιεραρχίες, και κοινότητες οπαδών και συναγωνιζόμενων τόσο πραγματικές και αληθινές όσο και οι φυλές και σχέσεις που χρόνια μελετούν οι ανθρωπολόγοι.
[1] Barnum, P(hineas) T(aylor) (1810-1891): Αμερικανός επαγγελματίας του θεάματος, που εισήγαγε μορφές θεάματος για το κοινό, όπως τα λαϊκά μουσεία, τα μουσικά κονσέρτα, και το τσίρκο με τους τρεις δακτυλίους (Encyclopaedia Britannica, CD-ROM, 2001).
[2] Αποδίδουμε την αγγλική λέξη «pageant», την οποία εφεξής θα αποδίδουμε ως διαγωνισμό ή παρέλαση (ομορφιάς, εν προκειμένω).
[3] Ισπανιστί CRIOLLO, Γαλλιστί CRÉOLE, αρχικά, κατά τους 16ο έως 18ο αι., οιοδήποτε λευκό άτομο από την Ισπανόφωνη Αμερική από Ισπανούς γονείς. Έκτοτε, ο όρος χρησιμοποιήθηκε με διάφορες έννοιες, συχνά συγκρουόμενες ή ποικίλλουσες από περιοχή σε περιοχή (Encyclopaedia Britannica, CD-ROM, 2001). Κατά άλλη ερμηνεία (Μείζον Ελληνικό Λεξικό, CD-ROM, 1997), άτομο που γεννήθηκε στις παλιές αποικίες (Αμερικής και Πολυνησίας) από Ευρωπαίους γονείς ή άτομο από ένα γονέα ιθαγενή και ένα μιγάδα.
Η πολυσημία του όρου είναι προφανής.
[4] Πρβλ. τις επινοήσεις των Ελλήνων μεταναστών – εστιατόρων στη Γερμανία και άλλες χώρες, που σερβίρουν την καθόλου Ελληνική μπριζόλα με πατάτες, και τα ανάλογά τους, υπό ευφάνταστα ονόματα, όπως «πιάτο του Απόλλωνα», «πιάτο του Σωκράτη», κτλ.
[5] Πρβλ. αυτό που παλαιότερα αντιστοίχως στην Ελλάδα, κουτσαβάκια, μαχαλόμαγκες και καπανταήδες έλεγαν, «έχω και μια μούρη [πρόσωπο] στην κοινωνία» (βλ. σχετ. Η. Πετρόπουλου, «μαχαιροβγάλτες και καπανταήδες», εκδόσεις Νεφέλη, 2001).
[6] Κοινώς: Λος Άντζελες˙ όμως η χρήση του αρκτικόλεξου «LA» στο κείμενο σηματοδοτεί και την πλήρη διείσδυση της Αμερικανικής κουλτούρας σε αυτή του Μπ.
[7] Αμερικανικό δορυφορικό κανάλι που μεταδίδει κάθε είδους επίσημο ή ανεπίσημο άθλημα (από ποδόσφαιρο μέχρι διαγωνισμό εκτόξευσης φλέματος, όπως άλλωστε το ίδιο διατείνεται σε διαφημιστικά του μηνύματα).
[8] Αντιθέτως με αυτά που ισχύουν αλλού· στη σημειολογία του downtown έχει αναφερθεί εκτεταμένα ο Ουμπέρτο Έκο.
[9] Η περίφημη «Πορεία στην Ουάσιγκτον» γίνεται το 1963. Ο Μάλκολμ Χ δολοφονείται το 1966 και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ το 1968, στο Μέμφις του Τενεσί. Το Κόμμα των Μαύρων Πανθήρων ιδρύεται το 1966. Το «Έθνος του Ισλάμ» (θρησκευτικοπολιτικό κίνημα των Αφροαμερικανών) γνωρίζει εκείνη την περίοδο τη μεγάλη του δύναμη.
[10] Απόγονοι των Ινδών και Αφρικανών της Καραϊβικής, εξορισμένων από τις Μικρές Αντίλες, από τους Βρετανούς το 18ο αι.
[11] Αποδίδουμε, κάπως ελεύθερα, και πάντως στο πνεύμα, πιστεύουμε, του κειμένου, τη λέξη «Settlement».
